Ünite 8 – Menkul Kıymet Borsaları

Menkul Kıymet Borsaları Hakkında Genel Bilgiler

Menkul Kıymetler Borsası, menkul kıymet satışı yapmak isteyen bireylerle, menkul kıymet satın almak isteyen bireyleri karşılaştıran ve belirlenmiş kurallar çerçevesinde belirli bir mekanda çalışan piyasa yeridir. Borsada işlem gören menkul kıymetlerin, ihraç eden şirketlerce borsaya kote ettirilmesi gerekir. Belli istisnalar dışında, kotasyona alınmamış menkul kıymetler borsada işlem görmez.

Tezgah üstü piyasalarda yatırımcının riski daha yüksektir. Oysa borsada bilgiler periyodik olarak gerek şirketlerce gerek borsa yönetimince kamuya açıklandığı ve işleyiş kurallara bağlı olduğu için risk düşüktür.

Ancak günümüzde iletişim sektörünün gelişmesi serbest piyasanın borsaya göre var olan bilgi zayıflığını nispeten ortadan kaldırmıştır.

Menkul Kıymet Borsaları

Menkul kıymet satışı yapmak isteyen bireylerle menkul kıymet satın almak isteyen bireyleri buluşturan ve belirlenmiş kurallara göre belirli bir mekanda çalışan bir piyasa yeridir.

Bir menkul kıymetin borsada alım ve satımında en doğru fiyata yani menkul kıymetin gerçek değerine sahip olabilmesi, menkul kıymetin kote ettirilerek işlem gördüğü menkul kıymetler borsasının devamlı piyasa oluşturmuş olmasına, piyasanın sahip olduğu derinliğe, piyasanın genişliğine, piyasanın esnekliğine bağlıdır.

Devamlı Piyasa

Borsaya kayıtlı menkul kıymetlerin en kısa sürede ve en düşük maliyetlerle alınıp satılmasıdır. Bu sayede yatırımcı daima likit durumdadır.

Piyasa Derinliği

İşlem gören menkul kıymet için fiili işlem fiyatının altında ve üzerinde fiyatlarla çok sayıda ve yeterli miktarda alış ve satış emirlerinin bulunması anlamını taşır.

Piyasa Genişliği

Menkul kıymetle ilgili alış ve satış emirlerinin hacmini ifade eder.

Piyasa Esnekliği

Piyasada ani ve geçici bir talep veya arz artışı/azalışı sonucu fiyatlarda ortaya çıkan değişmeler esnek bir pazarda kısa zamanda dengeyi sağlayacak talep ve arz sunabilmesidir.

Menkul Kıymet Borsalarının Tarihçesi

Ticaretin gelişmesi ve vadeli mal (emtia) satışlarının yaygınlaşması menkul kıymet borsalarının oluşmasının en önemli nedenidir. İlk menkul kıymetler borsası 1487’de Belçika’nın ANVERS kentinde kurulmuştur. 16. yy’da bu borsa Amsterdam’a taşınmıştır.

Bugün dünyanın önde gelen borsalarından olan New York Borsası’nın kuruluş tarihi 17 Mayıs 1792’dir. Bu tarihten önceki yıllarda şirketlerin hisse senetleri ve tahvillerini satan tüccarlar, New York’un bugün Wall Street olarak bilinen semtinde haftanın bir gününde kurulan semt pazarında satış yapan pazar esnafına ve pazara gelen kişilere serbest piyasa kuralları ile satış yapmakta idiler.

Türkiye’de Menkul Kıymet Borsalarının Gelişimi

Türkiye’deki organize menkul kıymet piyasalarının kökleri 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar uzanmaktadır. îlk menkul kıymetler piyasası Kırım Savaşı’nı takiben 1866 yılında Osmanlı İmparatorluğu zamanında kurulmuş olan Dersaadet Tahvilat Borsası idi. Türkiye Cumhuriyeti’nin Osmanlı imparatorluğu çöküntülerinin üzerine kuruluşunu takiben 1929 yılında çıkartılan 1447 sayılı Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsaları Kanunu ile tecrübesiz sermaye piyasalarının, yeni ismiyle İstanbul Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsası adı altında organize olması sağlanmıştır.

1980’li yılların ilk dönemlerinde sağlıklı sermaye hareketlerine uygun gerek mevzuat gerekse kurumların oluşması yönünden Türk sermaye piyasalarında önemli gelişmeler olmuştur.

1981 yılında Sermaye Piyasası Kanunu çıkartıldı. Bir sene sonra 1982 yılında Sermaye Piyasası Kurulu Ankara’da kuruldu. 1985’te İMKB resmen kuruldu ve 3 Ocak 1986’da faaliyetine başladı.

Menkul Kıymet Borsalarının İşlevleri

• Likidite sağlama ve tasarruflara hareket kazandırmak
• Piyasada tek fiyat oluşturmak
• Mülkiyeti tabana yaymak
• Güvence sağlamak
• Ekonomide barometre görevi görmek: Enflasyonun, para arzındaki, gayrisafi milli hasıladaki, yatırım-tasarruf oranlarındaki, döviz fiyatlarındaki değişmelerin, siyasi istikrarsızlıkların ekonomi üzerindeki etkilerinin en iyi izlenebildiği yerlerden biri borsadır.
• Sermayeye hareketlilik kazandırma ve sanayide yapısal değişikliği kolaylaştırmak

İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Yapısı

Genel Kurul, Yönetim Kurulu, Denetlemei Kurulu, Komiteler ile başkanlıklardan oluşur.

Görevleri:

• Menkul kıymetlerin borsa kotuna alınması ile ilgili başvuruları değerlendirmek ve karara bağlamak. (Kotasyon komitesi)
• Kanuni gerekler yerine getirilerek vadeli işlemlerle ilgili piyasalar açmak.
• Borsada yatırım yapacak kişiler için gerekli bilgileri sunmak.
• Borsada pazarların çalışma gün ve saatlerini belirlemek
• Belirlenenen kurallara uymayan firmaları, denetlemek ve müeyyide uygulamak. (Disiplin komitesi)
• Borsa işlemlerine ilişkin oluşabilecek uyuşmazlıkları gidermek. (Uyuşmazlık komitesi)
• Hisse Senetleri Piyasası
• Tahvil ve Bono Piyasası
• Yabancı Menkul Kıymetler Piyasası (Uluslar arası Tahvil Piyasası)

İMKB’nin Piyasaları

İMKB’nin Denetimi

İMKB’nin işlem ve hesapları SPK tarafından denetlenir. Kamu yararının gerektirdiği durumlarda, sermaye piyasası araçlarının halka arz ve satışını geçici olarak durdurmak SPK’nin İMKB üzerindeki yetkisidir.

Borsada Uygulanan Emir Türleri

Piyasa Emri: Satma veya satın alma emridir. Acil Likidite ihtiyacı için kullanılır. Ancak piyasa zayıfsa yatırımcı zarara girebilir.

Örnek: 5 Lot sat veya al biçiminde, fiyat belirtilmeyen ve o anki fiyattan işlem yapılması istenen emirlerdir.

Sınırlı Emir: Yatırımcının belirlediği fiyattan satın alma ya da satma işlemine yönelik emirdir.

Örnek: 50 adet A hisse senedini adedi 10 TL’den sat biçimindeki emirdir. Fiyat ve alıcı oluştuğu zaman işlem sırasına göre gerçekleşen bir emiridir.

Zamanla Sınırlı Emir: Emrin yatırımcı tarafından belirtilen süre içinde geçerli olduğu emir türüdür.

Örnek: “2 seans içinde A hisse senedinin tanesi 12 TL olursa sat” biçiminde verilen emirdir.

Zamanla sınırlı emir “Açık” veya “iptal edilinceye kadar geçerli” emir olarak uygulanır. Açık emir; yatırımcının bugünden bilemediği belirli bir zaman dilimi içinde arzu ettiği satış veya alış fiyatına ulaşılacağına inandığında kullanılır.

Piyasada uygulanan emir türü genelde zamanla sınırlı emirdir.

Zararı Durdurma Emri: Sınırlı emirle piyasa emrinin karışımıdır. Genelde borsada hisse senedi fiyatlarının uzun süreli bir düşme eğilimine girdiği dönemlerde kullanılır. Emri veren yatırımcının amacı zararını, azaltma veya karını koruma yönünde tedbir almaktır.

Örnek; 5 TL’ye alınan hisse senedinin piyasa fiyatı 7 TL’dir. Hisse senedi fiyatının düşeceğini bekleyen yatırımcı aracı kuruma fiyatın 6,85 TL’ye düştüğünde satılması emrini vermesi gibi emirlerdir.

Borsanın Gelir Kaynakları

• Üyelerinden tahsil olunacak giriş aidatı ve yıllık aidatlar,
• Menkul kıymetlerin tescil ve kotasyon ücretleri,
• Disiplin cezası nedeni ile tahsil olunan paralar,
• Kürtaj ücretlerinden borsa yönetimine ödenecek paylar,
• Borsaca belirlenecek sair aidat, ücret ve tarife payları,
• Sair gelir ve bağışlardır.

İMKB Hisse Senedi Piyasası Endeksleri

Endeks: Menkul kıymetlerin fiyat değişimlerini incelemek üzere hazırlanan göstergedir.

Ülkemizde 1987 yılında İMKB Bileşik Endeks hazırlamıştır.

Bugün İMKB’de kullanılan endeksler:

• İMKB Ulusal – 100 (Bileşik endeksin devamı niteliğindedir.  İMKB-30 ve İMKB-50 endekslerini kapsamaktadır. Temel endeks olarak kabul edilir.)
• İMKB Ulusal – 50 (İMKB-30 endeksini kapsamaktadır)
• İMKB Ulusal – 30
• İMKB Kurumsal Yönetim Endeksi
• İMKB Ulusal – Tüm Endeksi (Menkul kıymet yatırım ortaklıkları hariç Ulusal Pazar’da işlem gören tüm hisse senetlerinden oluşmaktadır)

Sektör endeksleri ve alt endeksler:

• İMKB İkinci Ulusal Endeksi
• İMKB Yeni Ekonomi Pazarı Endeksi
• İMKB Menkul Kıymet Yatırım Orraklıkları Endeksi
• İMKB Tahvil ve Bono Piyasası Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) Endeksleri

İstanbul Altın Borsası

Ülkemizde kıymetli maden borsalarının kuruluş sürecine 1993 yılında alınan kararlarla başlanmıştır. SPK tarafından 1993 yılında “Kıymetli Madenler Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Genel Yönetmelik” yayınlanmıştır. 1995 yılında resmen faaliyete geçmiştir.

Vadeli İşlem Ve Opsiyon Borsası

Vadeli işlem ve Opsiyon Borsası AŞ, (VOB) SPK’nin 17.08.2001 tarihli ve 9/1101 sayılı Kararına dayanan ve 2002 yılında Ticaret Siciline tescil edilmiş, 04.02.2005 tarihinde faaliyete geçmiştir.

VOB’un 9 milyon TL’lik yapısında bulunan hissedarlar:

TOBB	%25	İş Yatırım Menkul Değ	%6
İMKB	%18	Vakıfbank	%6
İzmir Ticaret Odası	%17	Garanti Bankası	%6
Takasbank	%3	Yapı ve Kredi Bankası	%6
Türkiye Sınai Kalkınma Bankası AŞ	%1	Akbank	%6
		Türkiye Sanayi Piyasası Aracı Kuruluşlar Birliği	%6