Ünite 3 – İşletmelerin Kuruluşu
Kuruluş Kararının Oluşumu
Bir işletmenin kurulması, belli bir alana belli bir yatırımın yapılması demektir. Yapılacak yatırımın verimliliği, karlılığı bu konudaki kararların tutarlılığına ve doğruluğuna bağlıdır.
Kuruluş Karar Süreci ve Aşamaları
1. Yatırım Düşüncesi
Bir işletme kurulmadan önce, en başta belli bir alanda, belli bir çapta üretim yapma düşüncesinin girişimcinin kafasında oluşması gerekir. Pazarda talebin artması, işletmenin büyüme eğilimi, maliyetleri düşürme çabası, yeni bir mala geçiş, teknolojik yenileme gibi etkenler sağlayabilir. Yatırım düşüncesi kuruluş kararında ki ilk aşamadır.
2. Yapılabilirlik (fizibilite) Araştırmaları
Kesin yatırım kararı alınmadan önce, üretim ve sermaye yatırımı ile ilgili olarak ekonomik, teknolojik ve finansal sorunlarla, kuruluş yeri sorunlarını çözmek için ayrıntılı ve kesin araştırmalara girişmeksizin – gerekli bütün bilgilerin sistemli bir şekilde elde edilmesine yapılabilirlik (fizibilite) araştırmaları denir. Araştırmada elde edilen bilgilerin bir metin içinde toplanmasına yapılabilirlik projesi denir.
Yapılabilirlik projesinde yapılan araştırmalar ;
a) Ekonomik araştırmalar: kurulacak işletmenin ekonomik açıdan verimli, karlı ve ussal (akılcı) olup olmadığının araştırılmasıdır. Üretilmesi planlanan mal veya hizmete ilişkin talep ve pazar payının kestirimi yapılır.
b) Teknik araştırmalar: işletmelerin seçecekleri teknolojinin belirlenmesi için, üretim süreci aşamalarının tanımlanması, üretim teknolojisinin seçimi ve yerleşimi bakım onarım olanaklarının araştırılması bu çalışmalar kapsamındadır.
c) Finansal araştırmalar: kurulacak işletmenin değişmez ve yatırım maliyetleri ile döner sermaye gereksinmesinin belirlenmesi, gelir ve gider kestirimi, finansman kaynaklarının ve işletme karlılığının saptanması gibi konular araştırılır.
d) Yasal araştırmalar: sermaye gereksinimini, mali sorumluluğu sınırlama, vergilendirmedeki farklılıklar, kredi sağlama olanakları, kuruluş giderleri araştırılır.
e) Örgütsel araştırmalar: iş analizi, iş bölümü ve uzmanlaşma, yetki ve sorumluluk dağılımı, çalışacak kişilerin belirlenmesi ve örgüt şemasının çıkarılması çalışmalarıdır.
3. Yapılabilirlik Projesi
Yapılabilirlik araştırmalarına dayanarak bir ön proje oluşturulur. Bu proje bir ön çalışma niteliğindedir ve yatırım düşüncesinin gerçekleştirilebilme olasılığını ortaya koymak için yapılır.
4. Değerlendirme ve Yatırım Kararı
Özel girişimcilerin ön projelerin değerlendirmesinde kullandıkları ana ölçüt girişimciliğin karlılığıdır. Giderlerden fazla bir gelir elde ediliyorsa, işletmeyi kurmanın karlı olduğu anlaşılır.
Girişimci yönünden kullanılabilecek başka değerlendirme ölçütleri de vardır. Bunlar, borç ödeme yeteneği, döviz etkisi, katma değer ölçütü, sermaye – hasıla oranı, sermaye yoğunluğu ve emek verimliliğidir.
5. Kesin proje
Proje kabul edildikten sonra, kesin proje biçimine dönüştürülür. Bu aşama, projenin somutlaştırılması ve ayrıntılarının belirlenmesini içerir.
6. Projenin uygulanması (yatırım)
Bu aşamada yatırım gerçekleşmektedir.
Projenin gerektirdiği her türlü somut çalışmalar bitirilmekte ve işletmeye geçiş aşaması için hazırlık yapılmaktadır.Arsa alınması yapım, donanım kurulması, makine ve araç gerecin satın alınması ve montaj çalışmaları yine bu aşamada gerçekleşir.Projenin planlanan süre içinde tamamlanması ve maliyetlerin hesaplanan düzeyde tutulması temel sorunlardır.Bu aşamada, çok büyük niceliklerde değişmez (sabit) maliyetlere katlanılması gerekir.
7. Üretime Geçiş
Yatırım aşaması bittikten sonra deneme üretimine geçilmesi son aşamada gerçekleşir. Bu üretim sırasında planlanan nitelik, incelik ve maliyetler yönünden malın uygunluğu denetlenir, arada farklar varsa bunların giderilmesine çalışılır. Böylece yatırım süreci tanımlanmış olur.
Kuruluş Yerinin Belirlenmesi
İşletmelerin kurularak yerleşeceği alanın seçimi, tüm işletmelerin çözmek zorunda oldukları bir sorundur. İşletmelerin kuruluş yeri, işletmelerin amaçlarına ulaşması için gerekli koşullan gerçekleştirecek biçimde olmalıdır. Kuruluş yerinin seçiminde herşeyden önce işletme giderlerinin en düşük ve işletme gelirlerinin en yüksek olduğu, yani en yüksek kar ya da en büyük yararın sağlandığı yer aranır. İşletmelerin, ilk kuruluşlarında seçecekleri yeri üç aşamalı olarak ele alabiliriz :
1. Aşama : belli bir ülkenin sınırları içindeki belli bir bölgeyi seçmek
2. Aşama : seçilen bu bölgenin içinde kalan belli bir noktayı saptamak
3. Aşama : bu noktadaki bir arsada işletmeyi oluşturup, işletme için gerekli üretim araçlarını sağlamak ve işletmenin iç yerleşim düzeni kurmak
Kuruluş Yeri Etkenleri
İşletmelerin üretim işletmesi olması ya da toptancılık, perakendecilik, bakım onarım gibi hizmet işletmesi olması göz önünde tutulacak etkenlerin değişmesine yol açmaktadır. Üretim işletmelerinin kuruluş yeri bölgesini seçerken değişik derecelerde etkili olan, ancak her kuruluşta ağırlıkları ölçüsünde değer verilmesi gereken etkenler şunlardır:
1. Hammadde
İşletmeler belli bir malın üretimi için çeşitli girdileri kullanmak zorundadır.
Üretim için kullanılan bir girdi üretilecek malın önemli bir bölümünü oluşturuyorsa hammadde, bu malın içine küçük ölçülerde doğrudan ya da dolaylı yolla katılarak malın oluşmasına katkıda bulunuyorsa yardımcı madde ya da malzeme adını alır. Hammaddelerin gerekli niteliklere sahip olması koşulu ile sürekli, güvenilir ve uygun fiyatlı, ulaştırma şebekelerine yakın olarak sağlanabileceği kuruluş yeri seçilir.
Hammaddeler çabuk bozulduğu için tarımsal ürünleri kullanan işletmeler bu ürünlerin yetiştirildiği bölgelerde kurulurlar.
2. Ulaştırma
İşletmenin kullanacağı girdilerin, istenen nicelik ve nitelikte, istenen zamanda ve yerde bulundurulması, ayrıca fiyatının ve ödeme koşullarının uygun olması ulaşım olanaklarıyla doğrudan bağlantılıdır. Bir kuruluşun bulunduğu yerin doğal yapısı ve oradaki yaşam koşulları, kuruluş yeri seçiminde önemlidir. Olumsuz ulaşım koşulları yüksek maliyetler ve rekabette zorlanma anlamına gelir.
Tarihe baktığımızda eski büyük kentlerin çoğunluğunun su yolları çevresine kurulmuş olduğunu görürüz. Nedeni su taşımacılığının büyük hacimli, küçük değerli yüklerin taşınmasında en ucuz yol olduğudur.
Taşımada temelde şu yollar kullanılır; demir yolu, karayolu, deniz yolu, hava yolu, boru hattı.
3. Pazara yakınlık
Nüfusun yoğun olduğu alanlar, birçok işletmeyi çekmektedir. Nedenlerinden birisi aracıların çok ucuz bir ulaşım gideriyle işletmeye ulaşma olanağı bulmalarıdır. Nüfusun büyümesi ve buna bağlı olarak pazarın büyümesi, buralardaki işletme sayısını artırır. (örnek: istanbul, izmir, bursa, adana vb.)
Taşınması zor ve pahalı ürünler üreten işletmeler için özellikle önem kazanır. Satış sonrası servis işlerini yürüten işletmeler de pazara yakın olmalıdır.
4. İş gücü
Mekanizasyon ve otomasyonla gerekli işgücü azaltılabilirse de tümüyle kaldırılamaz. İşletmeler için işgücü, yaşamsal önemde ve pahalı bir üretim elemanıdır. İşletmenin yerleşimi, beceri kazanmış, eğitimli ve işletme amaçlarına yönelik olarak çalışan işgücü sunumuna büyük ölçüde bağlıdır. İşgücünün becerisi, büyüklüğü, ücret düzeyleri, sendikalaşma derecesi ve çalışanların işe ilişkin tutumları kuruluş yeri seçiminde önem taşır. Yerinde bir kuruluş yeri kararı gerek duyduğu işgücünün birkaç katının bulunacağı bir bölgeye yönelik olur.
5. Enerji ve yakıt
Kömür ya da elektrik enerjisi sağlama olanakları, bunların maliyetleri ve enerjinin sürekliliği kuruluş yeri seçimi kararını etkiler. Kimi üretim dallarında çok etkili kullanılan enerji; çimento, şeker, kağıt ve demir-çelik üretiminde çok fazla kullanıldığı için yer seçimini etkileyen en önemli etken enerjiyi sağlamak ve bu enerjinin maliyetidir.
Değirmenler, bıçkı atölyeleri gibi enerji gereksinimi çok olan işletmeler ucuz ve kolay elektrik enerjisi elde edebilen akarsuların çevresinde kurulurlar. Aynı zamanda enerji, çimento, şeker ve kağıt üretiminde de üst düzeyde kullanılmaktadır.
6. Su
Endüstride endüstriye değişiklik gösteren öğelerden birisidir. Önem derecesi değişmekle birlikte, her canlı gibi her işletmenin de suya gereksinmesi olduğu ve susuz yerde endüstri kurulamayacağı açıktır. Metalürji, kimya, kağıt dokuma ve demir-çelik gibi endüstrilerde su çok fazla kullanılır.
7. Doğa koşulları
İklim, işletmede çalışanların sağlığını, çalışma yeteneğini ve üretkenliğini etkiler ; arıca ısı derecesi, nemlilik derecesi, deprem, rüzgarın yönü ve bunların değişme derecesi ve çabukluğu da işletmelerin üretimlerini doğrudan etkiler.
8. Atıklar
Zararlı atıkları olan işletmeler yerleşim alanlarının dışında kurulmuş olsalar dahi zaman içerisinde çeşitli tepkilerle karşılaşırlar. İşletmeler nerede kurulursa kurulsunlar, atıklarla ilgili önlemleri zamanında almak zorundadırlar. Atıkların zararsız bir biçime dönüştürüldükten sonra atılmaları zorunluluğu vardır. Sağlıkla ilgili yasal düzenlemeler, belediyeler ve kent planları çeşitli endüstri dallarının nerelerde ve nasıl kurulacağına ilişkin kuralları koyarlar.
Iso 14.000 kuruluş belirlemede çevre yönetimi ve çevre politikasıdır.
9. Özendirme önlemleri
Devlet, işletmelerin belli yerlerde kurulmasını özendirmek ya da zorlaştırmak için çeşitli önlemler alır. Halkın çıkarlarını korumak, çevreyi korumak, endüstri ve ticareti belli yerlerde geliştirmek ya da sınırlamak bu önlemlerle olur.
Özendirme önlemleri iki ana bölümde ele alınabilir.
Birincisi; enerji, ulaştırma ve haberleştirme gibi altyapı yatırımları devletçe yapılır.
İkincisi ; işletmelere yatırım indirimi, gümrük indirimi, özendirme kredisi, vergi iadesi gibi doğrudan önlemler uygulamaktadır.
10. Öbür etkenler
Sayılan etkenlerin dışında; belediyelerin ve diğer yerel yönetim kuruluşlarının vergi, resim ve harçları, kültürel koşullar, birçok sanayi dalının bir araya toplandığı bölgelerde kurulma, kuruluş yeri seçimini etkiler.