SPK Ünite 6 – Türev Finansal Piyasalar

Türev Ürün: Fiyatı başka bir ürünün fiyatına bağlı olarak belirlenen ürünlerdir.

Türev Piyasaları: Türev ürünlerin işlem gördüğü piyasalardır.

Türev ürünler; altın, petrol, bakır, mısır, buğday, pamuk, et gibi çok çeşitli fiziki mallar üzerine ve hisse senedi, tahvil, faiz oranı, döviz, endeks gibi finansal ürünler üzerine düzenlenmektedir. Türev ürünler, vadeli (forward) sözleşmeler, gelecek (futures) sözleşmeleri, swaplar ve opsiyonlardan oluşmaktadır.

Türev Ürünlerın Kullanım  Amaçları

Türev ürünlerin kullanılma amaçlarını üç grupta toplamak mümkündür. Bunlar;

• Riskten korunma,
• Spekülasyon,
• Arbitrajdır.

Spekülasyon: Gelecekteki fiyat artışlarından kâr elde etmek amacına yönelik olarak alım-satım yapılmasıdır.

Spekülatör: Fiyatların artacağı ve düşeceği beklentilerine dayanarak, kâr elde etmek amacıyla alım veya satım yapan kişi veya kurumlardır.

Arbitraj: Farklı piyasalardaki farklı fiyatlardan faydalanmak üzere aynı ve eşit miktardaki bir malın eş zamanlı olarak, bir piyasadan alınıp, diğer piyasada satılarak, riske girmeden, fiyat farklılıklarından faydalanma işlemidir. Bu işlemi yapanlara Arbitrajcı denir.

Arbitrajcılar: Yanlış fiyatlanmış varlıkların alım satımını yaparak kâr elde etmeye çalışırlar. Ürüne ihtiyaç duymamaları nedeniyle, arbitrajcılar, spekülatörlere benzerler. Arbitrajcıların spekülatörlerden farkı, risk almaksızın kâr garantisi sağlamalarıdır.

Vadeli İşlem Piyasaları (Forward)

Vadeli (forwarişlemler, ileri bir tarihte teslimi söz konusu olacak herhangi bir malın, vadesi, fiyatı ve miktarı bugünden belirlenerek, sözleşmeye bağlandığı işlemler veya sözleşmelerdir. Vadeli işlem sözleşmelerinin işlem gördüğü piyasalara da vadeli işlem piyasaları denilmektedir.

Vadeli işlem Sözleşmesi: Vadesi, miktarı ve fiyatı bugünden belirlenmiş herhangi bir ürünün, ileriki bir tarihte teslimini öngören bir sözleşmedir.

Vadeli piyasaların özellikleri şunlardır:

• Bir pazar yer yoktur.
• Bankalarla müşterileri veya bankalarla bankalar arasında yapılan işlemlerdir.
• Telefon, faks veya diğer iletişim araçları ile yapılabilir.
• Sözleşme tarafları, birbirlerini tanıyan ve birbirlerine güvenen kişilerdir. Çünkü, vadeli sözleşmelerin yerine getirilmesi, tarafların iyi niyetine bağlıdır.
• Vadeli sözleşmeler, üçüncü kişilere devredilemez. Bunun sonucu olarak,vadeli işlem sözleşmelerinin ikincil piyasası yoktur.
• Sözleşme ile ilgili tüm ayrıntıları serbestçe belirleyebilirler.
• Vadeli sözleşmelerde işlemin yapılması için aracıya gerek yoktur.
• Vade uzadıkça risk artar.

Vadeli işlemler, genellikle her tür malla ilgili olarak yapılabilir. Bu nedenle, yapıldıkları ürünlere göre çeşitlere ayrılabilirler. Buna rağmen, finansal piyasalardaki vadeli işlemleri iki grupta incelemek mümkündür.

1.        Vadeli döviz sözleşmeleri,

2.        Vadeli faiz sözleşmeleri.

Vadeli Döviz Sözleşmeleri

Vadeli Döviz Sözleşmesi: Belirli tutarda bir dövizin, bugünden belirlenen bir kurdan, ileriki bir tarihte, alımını veya satışını içeren sözleşmelerdir.

Vadeli sözleşmeler, özellikle ihracatçı ve ithalatçılara, gelecekteki tarihlerde yapacakları tahsilat ve ödemelerde,kur değişmelerinden doğan risklerden korunma olanağı verir.

Örneğin; üç ay sonra 100.000 euro alacağı olan ve euro’nun değerinin düşeceğini düşünen bir ihracatçı firma, döviz kurunu bugünden sabitlemek için, bir bankayla vadeli döviz satım sözleşmesi yapabilir. Vadeli döviz sözleşmelerinin vadesi, 1 ay, 3 ay, 6 ay, 9 ay olabilir.

Vadeli döviz kurları, genellikle cari kurlarla karşılaştırmalı olarak verilir. Eğer vadeli kur, cari kurdan yüksekse, aradaki farka forward primi denir. Vadeli kur, cari kurdan düşükse, aradaki farka forward kur iskontosu denir.

Vadeli Faiz Oranı Sözleşmeleri

İleriki bir tarihte, belli bir süre için uygulanacak faiz oranının belirlenmesine yönelik vadeli sözleşmelerdir. Bu orana forward faiz oranı denir.

Forward faiz anlaşmaları ile forward döviz anlaşmaları arasında önemli bir farklılık yoktur. Forward faiz sözleşmelerini yapanların amacı, kendilerini ilerideki faiz değişmelerine karşı korumaktır.

Gelecek Piyasaları (Futures)

Belirli nitelikteki ve miktardaki bir malın veya finansal ürünün, bugünden belirlenen bir fiyattan, gelecekteki bir tarihte teslim edilmesini veya teslim alınmasını hükme bağlayan sözleşmelere, gelecek sözleşmeleri denilmektedir.

Gelecek piyasaları ise, gelecek sözleşmelerinin işlem gördüğü organize piyasalardır.

Gelecek sözleşmelerinin özellikleri şunlardır:

• Organize borsalarda işlem görmektedir.
• İkincil piyasası vardır yani vadesinden önce el değiştirebilmektedir.
• Malın cinsi, kalitesi, özelikleri, miktarı, sözleşmenin vadesi ve teslim tarihi açısından standart sözleşmelerdir.
• Güveni sağlayan takas odası ve teminat sistemi vardır. Takas odası, her iki taraftan da sözleşme tutarının %10-%20’si kadar başlangıç teminatı alır.
• Maksimum günlük fiyat değişikliği vardır. Fiyat değişimi, bu sınırı aştığında, o gün için işlemler durdurulur (%5 gibi).
• Minimum fiyat değişikliği sınırlaması getirilmiştir. Bu en küçük fiyat değişikliklerine, tik (tick) denilmektedir (%0.01 gibi).
• Sözleşmeler, vadesinden önce ters işlemle kapatılabilir.

Gelecek sözleşmeleri ile vadeli sözleşmelerin özellikleri, aşağıdaki tabloda karşılaştırmalı olarak verilmiştir.

Gelecek Sözleşmeleri	Vadeli Sözleşmeler
Organize borsalarda işlem görür.	Tezgah üstü piyasalarda işlem görür.
Sözleşmeler standarttır.	Tarafların  ihtiyaçlarına göre  düzenlenir.
İkincil piyasası vardır.	İkincil piyasası yoktur.
Takas odası vardır.	Takas odası yoktur.
Teminat sistemi vardır.	Teminat sistemi yoktur.
Maksimum  ve minimum fiyat değişikliği sınırı vardır.	Fiyat değişikliği sınırı yoktur.
Günlük hesaplaşma vardır.	Günlük hesaplaşma yoktur.
Ters işlemle pozisyon kapatılabilir.	Vade sonunda teslimle sonuçlanır.
Fiyatlar, arz ve talebe göre oluşur.	Fiyatlar pazarlık sonucu belirlenir.

Gelecek Sözleşmelerinin Türleri

Gelecek sözleşmelerine konu olan kıymetler; hazine bonosu, tahvil, hisse senedi, hisse senedi fiyat endeksi, faiz, döviz gibi finansal ürünler ile fiziki mallardır. Sözleşmeye konu olan ürünün türüne göre, gelecek sözleşmeleri aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir:

• Döviz gelecek sözleşmeleri
• Faiz gelecek sözleşmeleri
• Endeks gelecek sözleşmeleri
• Mal gelecek sözleşmeleri

Gelecek Piyasalarının işleyişi : Çalışmasını takas odası garanti eder.

Takas Odası: Opsiyon ve gelecek borsalarında, alıcı ve satıcıların yükümlülüklerini yerine getirmesini ve güveni sağlayan kurumdur.

Teminat (Marjin): Takas Odasının üstlendiği riskler nedeniyle, alıcı ve satıcıdan aldığı teminat tutarıdır.

Opsiyon Piyasaları

Opsiyon, kelime anlamı olarak, seçenek veya seçim hakkı demektir. Opsiyon sözleşmesi, sahibine belirli sayıda bir menkul kıymetin veya malın, önceden belirlenen bir fiyattan, belirli bir süre içerisinde alım veya satım hakkını veren sözleşmedir. Kısacası, opsiyonlar, geleceğe yönelik hak içeren finansal sözleşmelerdir. Opsiyon sözleşmelerinin işlem gördüğü piyasalara, opsiyon piyasaları denilmektedir.

Opsiyon Sözleşmelerinde Taraflar

Opsiyon işlemlerinde alıcı ve satıcı olmak üzere iki taraf vardır. Opsiyon sahibi veya alıcısı, belli bir prim karşılığında satın aldığı opsiyon sözleşmesini, sözleşmede belirtilen süre içinde ya da sonunda kullanma hakkına sahip kişidir. Opsiyon satıcısı veya yazıcısı, belli bir prim karşılığında, opsiyon sözleşmesini hazırlayıp satmakla yükümlülük altına giren taraftır. Opsiyon alıcısı, vade içinde veya bitiminde opsiyonunu kullanmayabilir. Bu durumda, alıcı, karşı tarafa ödediği primi talep edemez. Dolayısıyla, opsiyon satın alan yatırımcının, zararı prim kadar, kazancı ise, teorik olarak sonsuzdur. Opsiyon satıcısı, karşı taraf talep ettiği taktirde, yükümlülüğünü yerine getirmek zorundadır. Opsiyon satıcısının kazancı prim kadar, zararı ise teorik olarak sınırsızdır. Dolayısıyla, opsiyon satıcısı, opsiyon alıcısına göre daha fazla risk alır.

Kullanım Fiyatı ve Opsiyon Primi

Kullanım fiyatı, alıcının bir varlığı almak veya satmak için ödeyeceği ve sözleşme yapıldığında belirlenen sabit fiyata denir. Organize opsiyon piyasalarında, kullanım fiyatları kote edilir. Tezgah üstü opsiyon piyasalarında ise, kullanım fiyatı taraflar arasında belirlenir.

Opsiyon alıcısının, satın alma veya satma hakkını elde edebilmek için, opsiyon satıcısına ödediği tutara, opsiyon fiyatı veya primi denir. Prim, sözleşme satın alınırken peşin olarak ödenir ve opsiyonun kullanılmaması durumunda iade edilmez.

Opsiyon sözleşmeleri, organize borsalarda veya tezgah üstü piyasalarda işlem görebilir.

Opsiyon Türleri

1.        Satın Alma Opsiyonu:  sahibine, belli miktardaki bir kıymeti bugünden belirlenen bir fiyat üzerinden belli bir vade içerisinde ya da vade sonunda “satın alma” hakkı veren opsiyondur.
Örneğin, bir yatırımcının, 20 Kasım tarihinde cari fiyatı 7 TL olan Beko hisse senetlerini, 20 Şubat tarihinde 8 TL’den satın alma hakkı veren bir opsiyon sözleşmesini, sözleşme başına 40 Ykrş prim ödeyerek satın aldığını varsayalım. Burada, opsiyon alıcısı, Beko hisse senetlerinin 20 Şubat tarihinde 8 TL’nin üzerinde olacağını tahmin etmektedir. Öte yandan, opsiyon satıcısı ise, hisse senedi fiyatının 8 TL’nin üzerine çıkmayacağını veya düşeceğini tahmin etmektedir.

2.        Satma Opsiyonu:  alıcısına veya sahibine belli bir kıymeti, bugünden sabitlenen bir fiyat üzerinden, belli bir vade içerisinde veya sonunda satma hakkı veren opsiyondur. İşlem fiyatı piyasa fiyatının altındadır.

Sözleşmeye Konu Varlığa Göre, Opsiyon Sözleşmeleri

Opsiyon sözleşmelerine; hisse senedi, tahvil, faiz oranı, endeks, çeşitli tarımsal  ürünler, kıymetli madenler ve madenler gibi birçok finansal ürün veya fiziki mal konu olabilmektedir. Opsiyon sözleşmesine konu olan varlıklara göre, opsiyon çeşitleri aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir:

• Hisse senedi opsiyonları
• Endeks opsiyonları
• Döviz opsiyonları
• Faiz oranı opsiyonları
• Gelecek sözleşmeleri üzerine düzenlenen opsiyonlar
• Mal opsiyonları

Swap Piyasaları

Swap işlemindeki amaç, faiz oranları ile döviz kurlarında kaydedilen dalgalanmaların yarattığı riski minimize etmektir.

Swap: Anapara ve faizlerin veya sadece faizlerintaraflar arasında değiş tokuş edilmesidir.

Swap sözleşmeleri, tezgah üstü veya organize borsalar dışında işlem gören finansal türevlerdir. Bilindiği gibi, tezgah üstü işlemler, borsalar dışında, bankalar ile müşterileri arasında yapılan, tutar, vade ve diğer koşulların ihtiyaçlara göre belirlendiği ürünlerdir.

Swap, iki tarafın belirli bir zaman dilimindeki ödemelerinin karşılıklı olarak değişiminde anlaştıkları bir finansal işlemdir.

Faiz swapı ve para swapı şeklinde, swapın iki türü vardır.

Faiz Swapı

Swap sözleşmeleri, mal swapı, para swapı ve faiz swapı olarak üçe ayrılabilir.  Bunlardan en çok kullanılanları, faiz ve para swaplarıdır. Faiz swapı, sabit faizi değişken faize, değişken faizi sabit faize, Libor’u prime rate’e veya prime rate’i Libor’a çevirmek şeklinde, faiz ödemelerinin niteliğini değiştirerek, borç ödemelerinin yapısını değiştirme işlemidir. Faiz swapının temelini, kredi değerliliği farklı iki işletmenin, aynı tutarda, fakat faiz oranları değişik olan borçlarının gerektirdiği ödemeleri belli bir sürede değiştirmeleri oluşturmaktadır. Faiz değişimi, iki tarafın anlaştıkları varsayılan bir anapara tutarı üzerinde yapılmaktadır. Bu tutar faiz ödemelerinin hesaplanmasında kolaylık sağlamaktadır. Faiz swap’ında vade 1-15 yıl arasında değişmektedir. Klasik uygulamalarda, aynı tutar ve vadedeki borçların yalnız faizleri değiştirilerek swap yapılmaktadır. Faiz swapında, sadece faiz ödemeleri el değiştirilmekte, anaparalar değiştirilmemektedir.

Libor: İngiltere’de her gün belirlenen bankalararası faiz oranıdır (London Interbank Offer Rate).

Prime Rate: ABD’de kredibilitesi yüksek işletmelere uygulanan faiz oranıdır.

Para Swapı

Para swapı, iki tarafın iki ayrı para birimi üzerinden mevcut veya alacağı tahmin edilen borçlarını veya alacaklarını değiştirmeye razı olmaları şeklinde tanımlanabilir. Böylece, birinci taraf, diğer tarafın borçlarını öderken, diğer taraf da, birinci tarafın borçlarını ödemektedir. Başka bir deyişle, para swapı farklı birimlerden oluşan aynı büyüklükteki iki paranın, vade tarihinde orijinal para birimleri üzerinden ve daha önce anlaşılmış belirli bir kur hesabıyla geri ödenmek üzere değiştirilmesidir.

Para Swapı: Tarafların, anapara yükümlülüklerini belirli bir süre için değiştirmeleridir. Para swapının yapılmasında başlıca iki neden vardır. Birincisi; istenen para cinsinin bulunamaması durumunda, başka para cinsinden kredi bulunup, bunun istenen cinse swap edilmesidir.  İkincisi; daha düşük faizle fon sağlamak amacı ile, istenen para cinsi yerine, daha düşük faizli banka bir para cinsinden kredi temin edilip istenen para cinsine swap edilmesidir.

Para swapı genel olarak 2-10 yıl arasındaki vadelerle düzenlenir. Para swaplarında minimum yükümlülük 3-50 milyon dolar arasında değişmektedir.

Üç aşamalıdır:

1.        Anaparanın swap edilmesi: Tarafların anlaştıkları kur üzerinden paralarını değiş tokuşudur.

2.        Fazilerin swap edilmesi: Taraflar değiştikleri paralar için faizi belirler ve öderler.

3.        Vade sonunda anaparaların iadesi: Anapara + Faizi karşılıklı ödenir.

Tüm bu işlemlerde aracı banka görev yapar.

Vadeli İşlem Ve Opsiyon Borsası (VOB) Piyasaları

Borsada aşağıda verildiği üzere dört ayrı piyasa mevcuttur:

1.        Hisse Senedi Piyasası

2.        Döviz Piyasası

3.        Faiz Piyasası (Hazine bonosuna endeksli)

4.        Emtia+ Piyasası

VOB Pazarları

Borsada işlemler üç farklı pazarda gerçekleştirilebilir. Bunlar Ana Pazar, Özel Emirler Pazarı ve Özel Emir İlan Pazarıdır.

1.        Ana Pazar: Normal seans ya da fiyat sabitleme seansları sırasında emirlerin eşleştirildiği esas pazardır. Sisteme gönderilen emirler normal seansta fiyat ve zaman önceliğine göre eşleşirler.

2.        Özel Emirler Pazarı ve Özel Emir İlan Pazarı : Ana Pazarda oluşan fiyatları etkileyebilecek büyüklükte olan yüksek miktarlı emirlerdir. Bir defada girilen 2.000 adet sözleşme ve daha yüksek miktardaki emirler özel emir olarak kabul edilir.

İşlem Yöntemleri

1.        Sürekli Müzayede Yöntemi: Sürekli müzayede yöntemi “normal seans”ta kullanılır. Bu yöntemde, VOBİS’e iletilen emirlerin Borsa Yönetmeliğinde belirtilen şekilde fiyat önceliği ve zaman önceliği esaslarına uygun olarak eşleşmesi sonucunda oluşan fiyatlar üzerinden işlemler gerçekleştirilir.

2.        Tek Fiyat Yöntemi: Tek fiyat yöntemi fiyat sabitleme seanslarında kullanılır. Bu fiyat yönteminde VOBİS’e iletilen emirler ilan edilen süre boyunca toplanır ve bu sürenin bitiminde en yüksek miktarın gerçekleşmesine imkan verecek olan “denge fiyatı” üzerinden yine fiyat ve zaman önceliklerine uygun olarak işlemler gerçekleştirilir.

İşlem Teminatları

1.        Başlangıç Teminatı: Borsada pozisyon almak için gerekli olan teminat tutarına başlangıç teminatı denir. Her bir sözleşme ya da sözleşme tipi için gerekli olan başlangıç teminatı ilgili sözleşmelerde belirtilir.

2.        Sürdürme Teminatı: Borsada oluşan zararlar ya da nakit-dışı teminatların değederinin düşmesi sonucunda başlangıç teminatının inebileceği en düşük seviyeye sürdürme teminatı denir.

3.        Olağanüstü Durum Teminatı: Borsa Yönetmeliğinde belirlenen esaslar çerçevesinde Borsa tarafından başlangıç teminatına ek olarak olağanüstü durum teminatı da talep edilebilir.

İşlem Teminatı Olarak Kabul Edilebilecek Kıymetler

• Türk Lirası
• Döviz
• Devlet Tahvili
• Hazine Bonosu
• Hisse Senedi (Sadece IMKB 30)
• Yatırım Fonu Katılma Belgeleri

Seans Saatleri

08.45-09.30: İşlem Yapılmayan Dönem
09.30-12.00: Normal Seans
12.00-13.00: Öğle Tatili
13.00-17.10: Normal Seans(Devam)
17.25: Uzlaşma Fiyatlarının İlanı ve Teminat Tamamlama Çağrılarının Yayınlanması
17.25: Takas Süresinin Başlangıcı

VOB Ürünleri

• Döviz Vadeli İşlem Sözleşmeleri
• Faiz Vadeli İşlem Sözleşmeleri
• Endeks Vadeli İşlem Sözleşmeleri
• Emtia Vadeli İşlem Sözleşmeleri