SPK Ünite 1 – Finansal Sistem ve Finansal Piyasalar

Piyasa, alıcı ile satıcıların karşılaştığı ve para-mal değişiminin gerçekleştiği yerdir. Piyasalar reel piyasalar ve finansal piyasalar olarak ikiye ayrılır. Reel piyasalar mal ve hizmet arz ve talebinin karşılaştığı piyasalardır. Finansal piyasalar ise  tüketim fazlası olan bireylerin tasarruflarını tüketim açığı olan bireylerin kullanımına sundukları piyasalardır.

Yine finansal piyasalar; “finansal varlık” olarak tanımlanan kıymetli evrak niteliğindeki belgelerin alınıp satıldığı piyasalardır.

Finansal Sistem

Finansal piyasalar bu piyasalara fon sunan yatırımcılar, fon talep eden bireyler, ve bunların piyasaya sundukları finansal varlıklar ve aracı kurumlar bir bütün olarak “finansal sistemi” oluştururlar. Finansal sistem yazılı veya gelenek halindeki kurallar doğrultusunda işler.

Finansal sistemin 5 temel unsuru şunlardır:

• Tasarruf sahipleri (Fon arz edenler)
• Yatırımcılar (Fon talep edenler)
• Yatırım ve finansman araçları (para, mevduat, tahvil,hisse senedi vb.)
• Yatırımcı kuruluşlar (Bankalar, aracı kurumlar, yatırım ortaklıkları)
• Hukuksal ve yönetsel yapı (Çalışmayı düzenleyen ilkeler)

Fon Arz Ve Talep Süresine Göre

1.        Para piyasaları: Vadesi en çok 1 yıla kadar olan fon arz ve talebinin karşı karşıya geldiği piyasaya para piyasası denir. Bu piyasanın kurumları daha ziyade ticaret bankaları ve devlet kurumlarıdır.

2.        Sermaye piyasaları: Orta ve uzun vadeli fon arz ve talebinin karşı karşıya geldiği piyasaya denir. Bu piyasada fonlar genellikle tahvil, hisse senedi gibi uzun veya sonsuz vadeli finansal varlıklar karşılığında el değiştirir.

Piyasa Yerine Göre

1.        Organize piyasalar: Finansal varlık alım ve satımının yapıldığı kapalı bir mekanın bulunması halinde organize piyasa oluşmuş demektir. Para piyasasında organize piyasa “Ticaret bankaları”dır. Sermaye piasasında “Menkul kıymet borsası”dır.

2.        Serbest Piyasalar : Finansal varlık alım ve satımının yapıldığı belirli bir mekanın bulunmaması durumunda oluşan piyasalardır. Finansal varlık alım satımının yapıldığı herhangi bir yer serbest sermaye piyasasıdır. Bu piyasaya “Tezgah üzeri piyasa” da denilir.

Organize piyasalar yatırımcıların aldatılma olasılığının en az olduğu piyasalardır. Çünkü bu piyasalarda daha sıkı bir denetim vardır.

Sermaye Piyasaları

Sermaye piyasalarında menkul kıymeti çıkarma ve bu piyasada satma yetkisi “Anonim şirketlere” tanınmıştır.

Sermaye Piyasası Türleri

1. Piyasada İşlem Gören Finansal Varlığın Piyasaya İlk Defa Sunulmuş Olup Olmamasına Göre

a.        Birincil piyasalar: Dolaşıma ilk defa çıkan finansal varlıkların alınıp satıldığı piyasalardır. Bu piyasalarda finansal varlık satıcıları finansal varlık çıkarma yetkisi bulunan tüzel bireylerdir. Piyasa genellikle tezgah üstü piyasasıdır.

b.        İkincil piyasalar: Daha önce birincil piyasada satılmış, yatırımcılarından portföyünde bulunan finansal varlıkların alınıp satıldığı piyasalardır. Piyasa tezgah üstü ve organize piyasa şeklinde olabilir.

c.        Üçüncül piyasalar: Daha önce birincil piyasada satılmış ve menkul kıymet borsasına kote edilmiş finansal varlıkların borsa dışında alınıp satılması ile oluşan piyasalardır.

d.        Dördüncül piyasalar: Finansal varlıkların aracısız alınıp satıldığı piyasalardır.

2. Bir Piyasa Yerinin Olup Olmamasına Göre

a.        Organize Sermaye piyasaları: Bu piyasalarda işlemlerinin yapıldığı belirli bir kapalı mekan vardır. Bu piyasaların oluştuğu mekanlar menkul kıymet borsalarıdır.

b.        Serbest sermaye piyasaları: Serbest sermaye piyasaları  finansal varlık alım ve satımının yapıldığı belirlenmiş bir kapalı mekanın olmaması durumunda oluşan piyasalardır.

3. Piyasanın Yöresel (Bölgesel) Olup Olmamasına Göre

a.        Ulusal piyasalar: Finansal varlık alım ve satımının bir bölge ile sınırlı olmayıp bütün ülkeyi kavrar nitelikte olması durumunda “ulusal piyasa” oluşumu söz konusudur. İMKB bir ulusal piyasa yeridir.

b.        Yöresel piyasalar : Bu tür piyasalarda sadece o yöreye ait finansal varlıkların alım satımı yapılır.

c.        Uluslar arası piyasalar : Bu tür piyasalarda sadece o ülkede çıkarılmış finansal varlıkların yanı sıra başka ülkelere çıkarılmış finansal varlıklarda işlem görür.

4. Piyasalarda Alınıp Satılan Finansal Varlık Türüne Göre

a.        Hisse senedi piyasaları

b.        Özel sektör tahvili piyasaları

c.        Devlet tahvili piyasaları

d.        Türev finansal varlık piyasaları

Sermaye Piyasalarının Gelişimini Etkileyen Faktörler

Bir ülkede sermaye piyasasının gelişebilmesi için aşağıda belirtilen koşulların oluşması gerekir:

• Ekonomide tasarruf düzeyinin yüksek olması.
• Özel ya da kamu işletmelerinin uzun süreli fonlara ihtiyaçlarının olması.
• Menkul değerlere yatırım yapılmasına uygun ortamın olması.
• Çok sayıda halka açık anonim ortaklıkların olması.
• Sermaye piyasasında aracılık yapacak aracı kurumların gelişmiş olması.
• Halka açıklanacak bilgileri izleyecek, onaylayacak, yatırım analizleri yapabilecek kişi ve kurumların olması.
• Sermaye piyasasının güven, açıklık ve kararlılık içinde çalışmasını sağlayacak yasal düzenlemelerin olması.
• Bir ekonomide sermaye piyasasının etkinliği aşağıda belirtilen koşulların sağlanmasına bağlı olarak artacaktır:
• Piyasada riski yüksek olan menkul değerlerin getirilen yüksek; riski düşük olanların getiri oranları da düşük olmalıdır.
• Piyasada bilgi akışı hızlı ve kesintisiz olmalıdır. Yatırımcılar, doğru bilgiye kısa sürede ve düşük maliyetlerle ulaşabilmelidirler.
• Piyasada işlem maliyetleri düşük olmalıdır. Yatırımcılar düşük maliyetlerle finansal varlıkları alıp satabilmelidir.
• Piyasada yatırımcılar rasyonel hareket etmelidirler.

Yukarıda bahsedilen koşullar, tam rekabet ortamının vazgeçilmez gerçekleridir.

Finansal Varlıklar

Finansal piyasalara fon sunanlar diğer kişi ya da kurumlara sundukları bu fonlar karşılığında fon talebinde bulunanlardan bir belge almaktadırlar. Bu belgeye menkul kıymet veya finansal varlık adı verilir.

Finansal varlıkların başlıca özellikleri şunlardır:

• Paraya çevrilebilirlik
• Bölünebilirlik (Bu özellik arttıkça o derece tercih edilir)
• Geri dönülebilirlik (geri satılabilmesidir)
• Getiri
• Vade
• Riskin tahmin edilebilirliği

Sermaye Piyasası Aracı Kurumları

Sermaye piyasasında alıcı-satıcı arasında aracılık görevi gören aracılar “aracı kurumlar”dır. Aracılar 2 şekilde aracılık görevi görürler.

1.        Alım satıma aracılık: Finansal varlığın el değiştirmesine aracılık etmekle sınırlıdır. Aracı birey aracılık görevini komisyon karşılığında yapar. Yada kendi nam veya hesabına aracılık faaliyetinde bulunabilir.

2.        Genel olarak Finansal, özel olarak sermaye piyasasına fon aktarmaya aracılık etmek: Finansal aracı kurumları kendi finansal varlıklarını çıkarıp tasarruf sahiplerine satarak topladıkları fonları fon talebinde bulunan tüzel bireylerin finansal varlıklarını satın almaları suretiye gerçekleştirilir. Bu aracı kueumlar para ve sermaye piyasasında faaliyet gösterirler.

• Para piyasasında faaliyet gösteren finansal kurumlar “ticaret bankaları”dır.
• Sermaye piyasasında faaliyet gösteren aracı kurumlar şunlardır:
  • Yatırım ortaklıkları
  • Yatırım fonları
  • Sigorta şirketleri
  • Yardımlaşma sandıkları
  • Sosyal güvenlik kurumları
  • Tasarruf banka ve sandıkları
  • Kalkınma bankaları gibi.

Bu kurumların bazıları zorunlu tasarruf kurumlarıdır. Bunlar:

• T.C. Emekli sandığı
• SSK
• Bağ-Kur

Birincil Piyasalar

Birincil piyasalar en uçtaki fon talep eden bireylerin kendi finansal varlığını sunarak tasarrufçudan fon sağladığı piyasalardır. Birincil piyasalara finansal varlık sunulması 2 yolla gerçekleşebilir.

a.        Doğrudan çıkarım : Finansal varlık çıkaran tüzel bireyin bu finansal varlıklarını aracı kullanmaksızın yatırımcıya satması durumudur.

b.        Dolaylı çıkarım: Finansal varlık (tahvil, hisse senedi ) çıkaran kuruluşların , bir aracı kurumun hizmetinden yararlanarak çıkarımda bulunmasıdır. Aracı kurumların hizmetinden yararlanma aracılık hizmeti için kuruma belirli bir oranda komisyon ödeyerek finansal varlıkların satış garantisini isteme şeklinde  olabilir.

	Doğrudan Çıkarım	Dolaylı Çıkarım
Yararları	1. Aracı kuruma ödenmesi gereken komisyonlardan finansal varlık çıkaran kuruma uzak tutarak çıkarım maliyetlerinden tasarruf sağlar. 2. Daha fazla menkul kıymet çıkarımına engel olur (Nominal değerinin altında sattığında).	1. Aracılık işlevinin satınalma ve satma garantisi verilerek yapılması halinde hızlı nakit girişi sağlanır. 2. Sermaye piyasası konusunda yetkili bir danışmana kovuşturma olanağı sağlar. 3. Geniş halk kitlelerine ulaşabilme olanağı sağlar. 4. Piyasanın “sulandırılmadan” finansal varlıkların piyasaya sunulması
Zararları	1. Çok sayıda yatırımcıya doğrudan doğruya satışın süresi uzayabilir. Buda fon toplama süresini geciktirir. 2. Finansal varlığı çıkaran tüzel birey, sermaye piyasasında uzmanlaşmış bir kadro olmadığı için finansal varlığın çıkarımında hata yapabilir.	1. Finansman maliyeti artar. 2. Ortaklarla yakın ilişki azalır.

Serbest Sermaye Piyasası

Serbest sermaye piyasası deyimiyle finansal varlıkların alınıp satıldığı bir piyasa yeri değil, fakat menkul varlık alım satımının yapılış şekli anlatılmak istenmektedir. Bu piyasa finansal varlık alım satımının yapıldığı her yerde oluşmaktadır. Serbest sermaye piyasasında alım-satıma aracılık yapan bireyler, genel olarak yatırım firmaları olarak bilinirler. Serbest sermaye piyasaları, organize sermaye piyasasına göre daha risklidir,aldatıcıdır. Serbest sermaye piyasasında alım satımlar anonimdir.

Türkiyede Sermaye Piyasasının Tarihsel Gelişimi

• Ülkemizde organize olmuş piyasa yeri olan menkul kıymetler borsasının kuruluş tarihi 1866’dır. (Dersaadet Borsası)
• Ülkemizde serbest sermaye piyasasının oluşmasında Galata Bankerleri öncülük etmiş 1950’li yıllarda özel sektör tahvilleri işlem görmeye başlamıştır.
• 2499 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu 28/07/1981 tarihinde yürürlüğe girmiştir. 24.06.1982 Sermaye Piyasası Kurulu çalışmaya başlamıştır. 1986 yılında  da daha önceki adı “İstanbul Menkul Kıymet Ve Kambiyo Borsası” olan borsa İMKB adı ile yeniden organize edilerek faaliyete başlamışıtr.

Faiz Oranları

Kullanılan ya da kullandırılan sermaye karşılığında ödenen ya da alınan bedele faiz denir.

Nominal Faiz Oranını Belirleyen Faktörler

Nominal faiz oranı (piyasa faiz oranı, cari faiz oranı), genellikle reel faiz oranıyla (pure rate) bu orana ilave edilen enflasyon ve risk primlerinden oluşur.

Nominal Faiz: Piyasa ya da cari faiz oranı olarak da ifade edilen faize denir.

Reel faiz oranı; Enflasyon ve risk dışında faiz oranını ifade eder. Reel faiz oranları zaman içinde ekonomik koşullara ve ekonomideki büyümeye bağlı olarak değişir. Reel faizler, yatırımcıların yatırımları üzerinden bekledikleri verim oranının ve tasarruf sahiplerinin bugünkü tüketimle gelecekteki tüketim arasındaki zaman tercihlerinin bir fonksiyonudur.

Enflasyon Primi; Nominal faiz oranlarını etkileyen faktörlerden en önemlisi enflasyondur. Enflasyon yükseldiğinde genellikle nominal faiz oranlan da yükselir. Eğer nominal faiz oranı enflasyonun gerisinde kalırsa tasarruflar eriyeceğinden yatırımlar olumsuz etkilenecektir. Dolayısıyla enflasyon ortamlarında fon arz edenler, enflasyonun olumsuz etkisinden kurtulmak için reel faize enflasyon pirimi ilave ederler. Ödenmeme riskinin olmadığı kısa vadeli devlet bankalarının nominal faiz oranı, reel faize enflasyon primi ilave edilerek bulunur.